c64.com.pl - cartridge Super Mian Box III (FANATIC)

Aktualizacja

Kontakt

Mam do sprzedania SD-BOX za 350 zł. Jesteś zainteresowany, to skontaktuj się.

Super MIAN Box III

Cartridge Super MIAN BOX - III - przeznaczony jest do komputerów COMMODORE C64 i C128 (w trybie C64), przygotowany do współpracy z magnetofonem. Jest to cartridge wielo systemowy, zawierający:

BLACK BOX - X -
ZINTEGROWANY SYSTEM SYNTEZY POLSKIEJ MOWY I DŹWIĘKU
PROGRAM DEMONSTRACYJNY SYNTEZY POLSKIEJ MOWY I DŹWIĘKU
TEST KOMPUTERA

1. INFORMACJE WSTĘPNE.

BLACKBOX-X-

jest rozszerzeniem BASIC'a zawieraacym ponad 30 dodatkowych rozkazów
posiada zainstalowany w obudowie cartridge'a przycisk RESET
zawiera wersję TURBO o większych możliwościach niż ABC - TURBO, czy TURBO - ROM, a zarazem kompatybilną z istniejącymi wersjami (paski i dźźwięk ułatwiajš pracę z magnetofonem)
posiada program do ustawiania prawidłowego skosu głowicy magnetofonu HEAD FIT
umożliwia szybkie kopiowanie taśma - taśma oraz szybką weryfikację

W porównaniu z wcześniejszymi wersjami BLACK BOX - X - posiada:

poprawioną procedurę RUN/STOP + RESTORE, która nie odłącza klawiszy funkcyjnych
rewelacyjny program muzyczny SYNTHEZER 64 zamieniający Twój komputer w całkiem niezły syntezator
pełny HELP - wykaz komend wraz z krótkim opisem
możliwość opuszczania komend obsługujących magnetofon za pomocą klawisza RUN/STOP, co we wcześniejszych wersjach było niemożliwe!
procedurę opuszczania programu HEAD FIT, która nie powoduje odłączenia klawiszy funkcyjnych

ZINTEGROWANY SYSTEM SYNTEZY POLSKIEJ MOWY I DŹWIĘKU:

umożliwia wygłaszanie tekstów napisanych po polsku
pozwala na syntezę mowy za pomocą fonemów
umożliwia uzyskanie podkładu muzycznego
posiada możliwość regulacji tempa recytacji, wysokości, barwy dźwięku

PROGRAM DEMONSTRACYJNY SYNTEZY POLSKIEJ MOWY I DŹWIĘKU
Cartridge posiada wbudowany program demonstracyjny wykorzystujący wszystkie możliwoci MODUŁU SYNTEZY POLSKIEJ MOWY I DŹWIĘKU. Istnieje możliwość przerwania wykonywanego programu, wylistowania go, a także jego modyfikacji (zmodyfikowany program można nagrać na kasetę standardową instrukcją SAVE).

TEST KOMPUTERA
Cartridge SUPER MIAN BOX - III - został wyposażony w program KOMPLEKSOWY SYSTEM DIAGNOSTYCZNY umożliwiający testowanie:

klawiatury komputera
portów joysticków (i samych joysticków)
generatora dźwięków (układu SID)
generatora wizji (układu VIC)
pamięci RAM

Program ten można w dowolnym momencie przerwać i opucić przechodząc do systemu BLACK BOX - X -.

Wszystkie te udogodnienia powinny uprzyjemnić użytkownikowi współpracę z komputerem i magnetofonem.

2. URUCHOMIENIE CARTRIDGE'A

3. UŻYCIE PRZYCISKU RESET.

4. WCZYTYWANIE I URUCHAMIANIE PROGRAMÓW.

5. INFORMACJA O NAGŁÓWKU ZAPISYWANEGO ZBIORU.

6. LISTA ROZKAZÓW ZWIĄZANYCH Z OBSŁUGĄ MAGNETOFONU.

←@ - COPY

- kopiowanie na taśmę ostatnio wczytanego zbioru z taśmy (w turbo) lub z dysku (@ = klawisz między P i *) . Z taśmy można skopiować prawie wszystkie istniejące programy zapisane w TURBO (również maszynowe) o dowolne| długości z wyjątkiem programów z autostartem. Z dysku można w ten sposób przenosić na taśmę wszystkie programy jednoczęściowe uruchamiające się rozkazem RUN o długości do 152 bloków. Wczytany zbiór zostanie zapisany na taśmie pod tą samą nazwą. Możliwe jest kopiowanie wielokrotne. Kopiowanie powinno następować bezpośrednio po wczytaniu (nie wolno uruchamiać kopiowanego programu ani dokonywać w nim zmian!). Przed rozpoczęciem kopiowania i po każdej zmianie sposobu wczytywania należy wyresetować komputer. Rozkaz COPY jest przyporządkowany klawiszowi funkcyjnemu F7.

←HF - HEAD FIT

- dyrektywa uruchamia program do ustawiania skosu głowicy. Do magnetofonu należy włożyć taśmę z wzorcowym nagraniem, wcisnąć PLAY i wybrać odpowiedni mod. Głowicę regulować tak, aby ukazujące się linie były możliwie jak najcieńsze, i mieściły tylko w dwóch sektorach.
Rozkaz HEAD FIT jest przyporządkowany klawiszowi funkcyjnemu F2.

←L - LOAD

- odczytywanie programów z taśmy. Rozkaz działa z klawiatury i z programu (z autostartem). W czasie wyświetlania danych z nagłówka można przerwać procedurę przyciskając klawisz RUN/STOP. W pozostałych sytuacjach należy użyć RUN/STOP + RESTORE. Sposoby zastosowania rozkazu:

←L - jest to najbardziej typowy sposób ładowania programów (zbiorów) do komputera. Pierwszy napotkany na taśmie zbiór będzie wczytany do pamięci komputera. Jeżeli zbiór ten ma headertype 1 to będzie zawsze wczytany do obszaru pamięci przeznaczonego dla BASIC'u (zwykle począwszy od adresu 2049), bez względu na adres startowy i końcowy. Jeżeli headertype programu wynosi 3, to program zostanie wczytany do obszaru pamięci wyznaczonego przez startaddress i endaddress.

←L"NAZWA" - program o zadanej nazwie zostanie wczytany do pamięci komputera, w sposób jak wyżej. Zamiast pełnej nazwy można podać skrót, opuszczając znaki od końca (nigdy od początku !), np. ←L"NAZWA", ←L"NA",

←L"NAZWA",1,1 - dyrektywa ta powoduje wyszukanie i wczytanie programu zapisanego na taśmie zawsze do obszaru pamięci określonego przez adres startowy i adres końcowy, bez względu na headertype. Możliwe jest skracanie nazwy w sposób podany poprzednio lub niepodawanie nazwy: ←L"",1,1. Rozkaz w tej postaci jest przyporządkowany klawiszowi funkcyjnemu F5.

←M - MERGE

- ta dyrektywa powinna być stosowana tylko do programów napisanych w BASIC'u i zapisanych na taśmie z headertype 1. Instrukcja działa podobnie jak ←L, z tą różnicą, że jeśli w pamięci komputera znajdował się jakiś program napisany w BASIC'u, to nie zostanie on usunięty, ale do tego programu zostanie dołączony następny doczytywany program. Wskazane jest, aby program doczytywany miał numery linii wyższe, niż poprzedni, w przeciwnym razie należy dokonać przenumerowania (p. instrukcja ←R - RENUMBER). Sposób zastosowania: ←M lub ←M"NAZWA".

←V - VERIFY

- weryfikacja programu. Sposoby użycia rozkazu:

←V - weryfikacja pierwszego napotkanego programu. Jest to najbardziej typowy sposób sprawdzania poprawności zapisu na taśmie. Można go stosować do wszystkich programów (zbiorów), których adres startowy wynosi 2049, bez względu na headertype oraz do wszystkich programów (zbiorów), których headertype wynosi 3, bez względu na adres startowy.

←V"NAZWA" - rozkaz powoduje wyszukanie na taśmie zbioru o nazwie NAZWA i weryfikuje go. Sposób i zakres działania rozkazu - jak wyżej.

←V"NAZWA",1,1 - zbiór o nazwie "NAZWA" będzie wyszukany i zweryfikowany. Dyrektywa ta jest najbardziej uniwersalna, ponieważ weryfikuje wszystkie możliwe zbiory, bez względu na headertype, startaddress i endaddress.

←£ - VERIFY

- weryfikacja ostatnio zapisanego programu (£ klawisz między - i CLR/HOME). Jest to najszybszy, najpewniejszy i najlepszy sposób weryfikacji. Ten rozkaz został przyporządkowany klawiszowi funkcyjnemu F8.

←S - SAVE

- zapisywanie programów. Rozkaz działa z klawiatury i z programu. Sposoby użycia:

←S"NAZWA" - zbiór o nazwie "NAZWA" zostanie zapisany na taśmie. Jest to najbardziej typowy sposób zapisu programów. Uzyskuje się zapis z headertype 1. W ten sposób należy zapisywać i kopiować wszystkie programy napisane w BASIC'u, jak również wszelkie gry (i inne programy maszynowe) startujące z BASIC'u, tj. uruchamiające się rozkazem RUN. Rozkaz ten jest przyporządkowany klawiszowi funkcyjnemu F6.

←S"NAZWA",1,1 - zbiór o podanej nazwie zostanie zapisany na taśmie z headertype 3.

←W - WRITE

- zapisywanie programów maszynowych, ciągu bajtów, obrazów grafiki HI-RES i innych zbiorów. Rozkaz jest użyteczny szczególnie dla programujących w języku maszynowym. Za pomocą tej dyrektywy można zarejestrować dowolny fragment lub całą pamięć komputera (pełne 64KB). Przy zapisywaniu obszaru od komórki nr 0 do 817 (wskaźniki systemu operacyjnego, stos, wektory) wskazana jest ostrożność i dobra znajomość systemu operacyjnego komputera. Sposoby wykorzystania:

←W, adres startowy, adres końcowy "NAZWA" - zapisywanie zbioru określonego przez adres startowy (nr pierwszej komórki zbioru) i adres końcowy (nr pierwszej komórki poza zbiorem; nr ostatniego zapisywanego bajtu jest, więc o jeden mniejszy). Nagłówek (headertype) jest typu 1.

←W, adres startowy, adres końcowy "NAZWA", 1,1 - podobnie jak poprzednio, z tym, że nagłówek (headertype) wynosi 3.

UWAGA:
Adres końcowy powinien być liczbą całkowitą o wartości do 65535, większą niż adres startowy. Od tej reguły należy odstąpić tylko w jednym przypadku, jeżeli chcemy zapisać obszar zawierający ostatnią komórkę pamięci o numerze 65535, to wówczas wyjątkowo jako adres końcowy wpisujemy zero.

Przykłady:
, 49152, 53248 "PROGRAM MASZ", 1,1 - zapisanie programu maszynowego
, 40960, 49152 "TEKST",1,1 - zapisanie RAM'u w obszarze adresowanym interpretera BASIC'u,
, 57344, 0 "OBRAZEK", 1,1 - zapisanie grafiki HIRES w obszarze adresowym KERNALA,
, 1024, 2024 "EKRAN", 1,1 - zapisanie (z programu) obszaru ekranu LORES (znakowego),
, 1024, 0 "MEMORY", 1,1 - zapisanie całego użytecznego obszaru pamięci komputera.

7. LISTA ROZKAZÓW ZWIĄZANYCH Z PRZETWARZANIEM PROGRAMÓW NAPISANYCH W JĘZYKU BASIC.

←D - DELETE

- usuwanie wierszy z programów napisanych w BASIC'u. Sposób wykorzystania:
←D, dolna granica usuwanego obszaru, górna granica obszaru. Np.
←D, 200, 780 - wiersze o numerach mieszczących się w przedziale od 200 do 780 będą usunięte,
←D, 0, 400 - wszystkie wiersze o numerach nie większych niż 400 będą usunięte.

←F - FIND WORD

- poszukiwanie zadanego słowa. Sposób wykorzystania:
←F "SŁOWO". Będą podane wszystkie numery wierszy zawierające SŁOWO (jeśli istnieją). W ten sposób można poszukiwać wyrazy zawarte w łańcuchach, po REM'ach, a także zmiennych.

←KR - KILLER OF REM

- dyrektywa ta usuwa wszystkie teksty występujące po REM w programach napisanych w BASIC'u, przez co zmniejsza się długość programu. Jeżeli dany wiersz zawiera tylko REM, to jest usuwany w całości. Do takiego wiersza nie należy kierować skoków typu GOTO lub GOSUB. Podawana jest liczba bajtów (długość) programu przed i po operacji. Wykonanie kolejno ←KR, ←KS, ←P znacznie skraca programy.

←KS - KILLER OF SPACE

- rozkaz usuwa wszystkie zbędne spacje (również w tekstach po REM), przez co zmniejsza się długość programu. Nie są usuwane spacje w łańcuchach. Wykonanie kolejno ←KR, ←KS, ←P znacznie skraca program.

←X - EXPEND

- przywracanie spacji (przeciwnie niż ←KS).

←P - PACKAGE

- dyrektywa zwiększa gęstość upakowania programu, przez co skraca się jego długość. Program skracany może zawierać maksymalnie 255 skoków typu GOTO lub GOSUB. Bardziej rozbudowane programy można skracać partiami. Rozkaz jest nieodwracalny i po jego wykonaniu nie można już zmieniać tak skróconego programu, ani przywrócić poprzedniego stanu. ←KR, ←KS, ←P znacznie skraca program.

←U - UNNEW

- ratowanie (przywracanie) programów napisanych w BASIC'u po wykonaniu instrukcji NEW lub po resecie z klawiszem CTRL.

←R - RENUMBER

- zmiana numeracji programu napisanego w BASIC'u. Procedura renumeracji uwzględnia i zmienia adresy wszystkich skoków typu GOTO lub GOSUB. Sposób użycia rozkazu:
wypisujemy ←R i przyciskamy RETURN. Program pyta się o numer pierwszego wiersza i o skok (przyrost numeracji). W przypadku wystąpienia błędu wyświetlany jest odpowiedni komunikat.

←A - AUTONUMBER

- automatyczna numeracja wierszy. Sposób zastosowania:
←A, nr 1-go wiersza, skok. Np.:
←A, 100,10.
Wartość skoku nie może przekraczać 255. Wyłączenie modu AUTONUMBER następuje poprzez wydrukowanie pustego wiersza (tj. do kolejnego zaproponowanego wiersza nic nie wpisujemy i przyciskamy RETURN). Program jednak pamięta numer wiersza, przy którym wyszliśmy z modu AUTONUMBER. Wykonanie ←A bez podawania liczb spowoduje kontynuację autonumeracji począwszy od numeru tego wiersza.

←I - INFO

- informacja o ważnych dla BASIC'u adresach. Podawane są kolejno:

adres początku programu napisanego w BASIC'u
adres końca programu napisanego w BASIC'u,
adres końca obszaru zmiennych nieindeksowanych,
adres końca obszaru dla zmiennych indeksowanych,
adres początku obszaru zmiennych łańcuchowych,
adres końca obszaru przeznaczonego dla BASIC'u,
liczba wolnych bajtów.

8. POZOSTAŁE UŻYTECZNE DYREKTYWY.

←CO - COLOR

- zmiana kolorów ekranu. Sposób wykorzystania:
←CO, nr koloru tła, nr koloru ramki; numery kolorów jak w instrukcji do COMMODORE. Np.
←CO, 12, 15.

←CP - CURSOR POSITION

- ustawienie kursora. Sposób wykorzystania:
←CP, nr kolumny, nr wiersza. Nr kolumny = 0-39, nr wiersza = 0-24.
Ta dyrektywa jest szczególnie użyteczna z programu. Po tym rozkazie może następować np. rozkaz PRINT lub INPUT. Np.
←CP, 20, 12: PRINT A$.

←HE - HELP

- listowanie rozkazów systemu BLACK BOX wraz z krótkim komentarzem.

←YK, ←NK - YES KEY, NO KEY

- włączanie i wyłączanie klawiszy funkcyjnych.

←YR, ←NR - YES REPEAT, NO REPEAT

- jednokrotne naciśnięcie i przytrzymanie danego klawisza powoduje (YES) lub nie (NO) jego wielokrotne drukowanie.

←YS, ←NS - YES SCREEN, NO SCREEN

- włączanie lub wyłączanie ekranu. Wyłączanie ekranu przyspiesza obliczenia.

←YT - YES TON

- włączanie bardzo atrakcyjnego programu muzycznego SYNTHESER 64 o dużych możliwościach obróbki dźwięków, a zarazem prostego w obsłudze. Wszystkie dostępne rozkazy są wyświetlone w menu programu.

←Q - OUIT

- wszystkie rozkazy systemu BLACK BOX -X- zostają wyłączone. Od tej chwili komputer działa tak, jak gdyby w ogóle nie było cartridge'a. Na ogół rozkaz ten nie jest potrzebny. W nielicznych przypadkach należy go wykonać przed uruchomieniem niektórych gier lub rozszerzeń BASIC'u. Powrót do systemu BLACK BOX -X- możliwy jest poprzez RESET (sposób najpewniejszy) lub SYS 268.

←E - EXIT

- wszystkie rozkazy systemu BLACK BOX -X- rozpoczynające się od strzałki zostają wyłączone. Równocześnie standardowe rozkazy LOAD, SAVE i VERIFY działają teraz w systemie TURBO. Przyciśnięcie klawiszy RUN/STOP i [restore] wyłącza ten sposób pracy i przywraca standardowy sposób działania tych rozkazów. SYS 277 powoduje, że rozkazy LOAD, SAVE i VERIFY znowu działają w systemie TURBO. Podczas wykonywania tych rozkazów nie są podawane adresy i typ nagłówka (headertype). Zaletą tego rodzaju pracy jest kompatybilność rozkazów z COMMODORE BASIC V2 przy równoczesnym dziesięciokrotnym wzroście szybkości zapisu i odczytu. Rozkazy działają z klawiatury i z programu. Instrukcja LOAD wykonywana z programu działa z autostartem. W kolejnych autostartach nie jest wykonywany rozkaz CLR, możliwe jest, więc zastosowanie tej instrukcji w tzw. loaderach.

←GSM

- wykonanie tego rozkazu powoduje przejście z poziomu systemu BLACK BOX do modułu SYNTEZY POLSKIEJ MOWY.

9. KLAWISZE FUNKCYJNE.

10. ZINTEGROWANY SYSTEM SYNTEZY POLSKIEJ MOWY I DŹWIĘKU.

1. Wstęp.

2. Lista rozkazów syntezy mowy z opisem.

]SAM skrót ]SA

Rozkaz ten włącza program S.A.M. Software Automatic Mouth, który umożliwia syntezę mowy bezpośrednio za pomocą fonemów.

]RECITER skrót ]RE

Rozkaz ten włącza program RECITER i umożliwia czytanie (wygłaszanie) dłuższych lub krótszych tekstów, napisanych po polsku, zgodnie z zasadami pisowni, a także czytanie cyfr i niektórych skrótów.

]PITCH xx skrót ]PI xx lub POKE 39439, xx

Parametr xx może przyjmować wartość 0-255 i określa wysokość głosu. Program bezpośrednio po uruchomieniu nadaje temu parametrowi wartość 64, co odpowiada głosowi męskiemu średniej wysokości. Wartości poniżej 20 są niepraktyczne.

]SPEED xx skrót ]SP xx lub POKE 39438, xx

Rozkaz ten określa tempo recytacji. Parametr xx może się zmieniać w granicach 0-255. Bezpośrednio po uruchomieniu cartridge'a zostaje ustawiona wartość ]SP 72. Wartości poniżej 20 nie są praktycznie używane.

]KNOBS xx, yy skrót ] xx, yy lub POKE 38880, xx : SYS 38882: POKE 38881, yy : SYS 38882

Rozkaz ]KNOBS określa pewne cechy głosu, jak np. jego barwę. Parametr xx określa te własności mowy (głosu), o których decyduje krtań, natomiast parametr yy określa własności mowy (głosu, na które ma wpływ jama ustna). Oba parametry mogą przyjmować wartości 0-255. Dla języka polskiego najbardziej odpowiednie jest ustawienie ]KN 145, 140. Używając POKE można parametry xx i yy regulować niezależnie.

]ERROR skrót ]ER

Rozkaz ten jest użyteczny w trakcie prób i eksperymentów realizacji mowy przy użyciu fonemów (gdy włączony jest program S.A.M. za pomocą rozkazu ]SA). Użyty bezpośrednio po rozkazie [b?SAY powoduje sygnalizację błędu. Na ekranie zostaje wyświetlony tekst z negatywem błędnego znaku. Jeżeli tekst jest błędny, to rozkaz ]ERROR nie zostanie wykonany. Przykład zastosowania:

SAY A$ : ]ERROR

]LIGHT x skrót ]LI x

Parametr x może przyjmować tylko dwie wartości: 0 lub 1. Jeżeli x=0, wówczas w czasie wykonywania rozkazu SAY zostaje wyłączony obraz TV, a cały ekran przybiera kolor ramki. Dźwięk jest wówczas wysokiej jakości. Jeżeli x=1, obraz jest cały czas wyświetlany, ale dźwięk jest zniekształcony (głos, chociaż zrozumiały, jest mocno zachrypnięty). Zaleca się, jeżeli nie zachodzi konieczność innego rozwiązania, wyłączać ekran w czasie mowy komputera.

SAY "ŁAŃCUCH ZNAKÓW" lub SAY A$

Tym rozkazem realizowana jest mowa, np. SAY "MAO6VAA", jeżeli realizowany jest program S.A.M. lub SAY "DZIĘKUJĘ BARDZO", jeżeli wykonywany jest program RECITER. Liczba znaków w łańcuchu podanym bezpośrednio po rozkazie SAY nie może przekraczać 35. Jeżeli używa się zmiennej łańcuchowej nieindeksowanej A$, wówczas może ona zawierać 255 znaków łącznie ze spacjami. Jednakże nie zaleca się używać jednorazowo zbyt dużej liczby znaków, ze względu na możliwość pojawienia się niespodziewanych krótkich przerw w mówieniu. Wydaje się, że optymalna liczba znaków zawiera się w granicach 20-70. Nie można używać bezpośrednio zmiennych indeksowanych. Jeśli zachodzi potrzeba mówienia długich tekstów wówczas można ułożyć program wg następującego wzoru:

100 FOR I = 0 TO N : B$ = A$(I) ; SAY B$ : NEXT

Długość tekstów wypowiadanych wg powyższego wzoru jest ograniczona jedynie pojemnością RAM'u komputera.

UWAGA:
Program syntezy mowy ma inną składnię w porównaniu ze standardowym BASIC'iem w jednym i tylko jednym przypadku:

BASIC:
IF A$ = "TAK" THEN PRINT "DOSKONALE"

Program syntezy mowy:
IF A$ = "TAK" THEN : SAY "BARDZO DOBRZE"

Dodatkowy dwukropek występuje tylko wtedy, gdy po IF...THEN umieszczony jest rozkaz SAY.

]QUIT skrót ]QU

Dodatkowe rozkazy BASIC'a są otrzymywane techniką zwaną wedge, która polega na zmianie procedury (podprogramu) CHRGET. Rozkaz ]QU powoduje wyłączenie tych dodatkowych rozkazów. Od tej chwili sterowanie programem syntezy mowy jest możliwe za pomocą języka maszynowego lub z BASIC'a przy użyciu POKE i SYS.

Przywrócenie wedge jest możliwe za pomocą SYS 38144.

UWAGA:
W rozkazach ]PITCH, ]SPEED, ]KNOBS, ]LIGHT parametry xx i yy muszą mieć konkretne wartości liczbowe, nie mogą być to zmienne. W razie potrzeby używania zmiennych, należy wykorzystywać POKE i SYS. Np. można tylko użyć ]PI 57, ale poprawne jest POKE 39439, K(I).

W czasie wykonywania rozkazu SAY nie wolno dokonywać przerwania za pomocą klawiszy RUN/STOP + RESTORE. Można jednak wcisnąć klawisz RUN/STOP (bez [restore]) i trzymać go tak długo (w praktyce, co najwyżej kilka sekund), aż skończy się wykonywanie rozkazu SAY. Wówczas dopiero program zostanie przerwany.

3. Czytanie polskich tekstów.

Program RECITER, który umożliwia wygłaszanie polskich tekstów, jest włączany rozkazem ]RE.Realizacja mowy jest uzyskiwana za pomocą rozkazu SAY "ŁAŃCUCH ZNAKÓW" lub SAY A$.
Łańcuch znaków lub zmienna łańcuchowa A$ powinny zawierać tekst (zdanie) napisane po polsku z uwzględnieniem zasad pisowni, cyfry, niektóre działania matematyczne lub niektóre skróty.

3.1. Polski alfabet.

3.2. Czytanie cyfr, działań matematycznych i niektórych skrótów.

3.3. Uwagi na temat akcentu i przestankowania.

Pełnię możliwości akcentowania i stosowania pauz logicznych zapewnia tylko program S.A.M. (p. p. 4.2.3.). Program RECITER realizuje neutralny akcent wyrazowy (przycisk) dla większości wyrazów. Niestety, nie jest możliwa realizacja akcentu tonicznego (p. 4.2.3.), możliwości uzyskania akcentu zdaniowego są bardzo ograniczone. Dlatego też celowe jest korzystanie z programu S.A.M., zwłaszcza do realizacji dłuższych tekstów, co w znaczący sposób może podnieść ich jakość i zrozumiałość. Używanie programu RECITER jest konieczne tylko wówczas, gdy wypowiadane treści nie są z góry znane (np. nieznany tekst jest odbierany przez modem, a następnie wypowiadany głosem przez komputer, albo nieznany tekst jest wprowadzany z klawiatury przez osobę używającą komputera).
Komputer wymawia większość polskich wyrazów z akcentem na drugiej sylabie od końca. Nieprawidłowy akcent może się pojawić w wyrazach, które zawierają następujące litery: ą, ę, ś, ć, ń.
Również te wyrazy, których akcent wypada na trzecią sylabę od końca, będą czytane nieprawidłowo. Np. PROSTOKĄT, MATEMATYKA będą czytane nieprawidłowo. Możliwe są jednak pewne zabiegi, które przynoszą poprawę akcentu, jak np. rozdzielenie sylab lub dwukrotne wypisanie akcentowanej samogłoski (tj. samogłoski na której jest oparta akcentowana sylaba), np. MATEMATY KA, PRO STOKĄT lub PROSTOOKĄT brzmią już dużo lepiej.

Program RECITER interpretuje znaki przestankowe w sposób następujący:

: ; . !	dłuższa przerwa z obniżeniem tonu głosu przy wypowiadaniu sylaby poprzedzającej ten znak
?	dłuższa prerwa z podwyższeniem tonu głosu sylaby poprzedzającej ten znak
,	dłuższa prerwa neutralna
-	krótka przerwa neutralna pod warunkiem, że znak ten jest rozdzielony spacjami od innych części zdania, w przeciwnym razie znak ten jest ignorowany

Np. SAY "OTO JEST PYTANIE!" : SAY "CZY TO JEST PYTANIE?" : SAY "BYĆ, ALBO NIE BYĆ" : SAY "BYĆ - ALBO NIE BYĆ".

4. Synteza mowy za pomocą fonemów.

Program S.A.M. wykorzystuje ponad 50 fonemów i umożliwia realizację mowy w wielu językach, umożliwia również śpiew; przy zmianie wysokości głosu w granicach około dwóch oktaw. Za pomocą fonemów można tworzyć zarówno pojedyncze wyrazy, jak i długie teksty; można tworzyć także inne dźwięki wydawane głosem, jak np. różne rodzaje śmiechu, okrzyki przerażenia itp. Użycie fonemów jest najdoskonalszym sposobem syntezy mowy na Commodore 64. Tylko wówczas możliwe jest zagwarantowanie prawidłowego akcentu wyrazowego i zdaniowego we wszystkich przypadkach, tylko użycie fonemów pozwala na wprowadzenie wszystkich najważniejszych reguł wymowy do wypowiedzenia tekstu.

Program syntezy mowy bezpośrednio za pomocą fonemów jest uruchamiany poprzez skrót ]SA.

4.1. Oznaczenia fonemów.

4.2. Realizacja polskiej mowy za pomocą fonemów.

4.2.1. Sposoby otrzymywania polskich głosek.

4.2.2. Uwagi na temat wypowiadania tekstu po polsku, z uwzględnieniem ważniejszych norm wymowy.

Omawianie wszystkich reguł wymowy przekracza ramy niniejszego opracowania, nie mniej jednak warto zapoznać się z odpowiednią literaturą, ponieważ może to mieć znaczny wpływ na uzyskiwane efekty. W tej instrukcji podane zostaną tylko takie reguły, których uwzględnienie jest najbardziej rażące i pogarsza zrozumiałość wypowiedzi.

Wymowa samogłosek: ą, ę

Lokalizacja w wyrazie	ą	ę
przed spółgłoskami szczelinowymi:
f, w, s, z, ż, rz, ś, ź, h, ch	AOUH	EHOH
na końcu wyrazu	AOUH	EHUH, AE
przed l, ł	AO	AE
przed t, d, c, dz, cz, dż, k, g	AON	AEN
przed ć, dź	AONX	AENX
przed p, b	AOM	AEM

Upodobnienia spółgłosek pod względem dźwięczności

Specyfikacją języka polskiego jest istnienie w nim grup spółgłoskowych nie pooddzielanych od siebie samogłoskami. Właśnie owe grupy powodują, że nasz język wydaje się obcokrajowcom "szeleszczący". W grupach spółgłoskowych istnieje tendenca do upodabniania szczególnych elementów tych grup, zwłaszcza pod względem dźwięczności. Najczęściej ostatnia spółgłoska wpływa upodobniająco na poprzednie. Np. w wyrazie "babka" dźwięczne "b" upoabnia się do bezdźwięcznego "k" i słowo to wymawia się "bapka". Podobnie - pisze się "liczba", a wymawia się "lidźba", następuje tu udźwięcznienie "cz". Spółgłoski dźwięczne i ich odpowiedniki bezdźwięczne tworzą następujące pary:

b - p, c - dz, d -t, f - w, g - k, cz - dż, rz - sz, ż - sz, ś -ź, ć - ź

Spółgłoski "w" i "rz" zachowują się odmienni niż pozostałee, tracą bowiem dźwięczność po lub przed spółgłoską bezdźwięczną, np. "chrzan" wymawia się "chszan", "przykład" - "pszykłat", "czwarty" - "czfarty", "ławka" - "łafka", "gorzko" - "goszko".

Spółgłoski b, d, g, dz, dż, dź, w, z, ż znajdujące się na końcu wyrazu, na ogół tracą dźwięczność, np. "staw" wymawia się "staf", chyba, że następują upodobnienia międzywyrazowe.
Doświadczenia z komputerem Commodore 64 wskazują, że nie można całkowicie pominąć zjawiska upodobnień śródwyrazowych, chociaż wydaje się, że nieuwzględnienie udźwięcznienia jest mniej rażące, niż nieuwzględnienie utraty dźwięczności. Natomiast można bez większej szkody dla zrozumiałości mowy pominąć upodobnienia międzywyrazowe.
Podane w punkcie 4.2.1. sposoby uzyskiwania polskich głosek uwzględniają przypadki ubezdźwięcznienia głosek dźwięcznych.
O tym, że uwzględnienie utraty dźwięczności jest istotne, przekonać mogą następujące przykłady:

Słowa	Bez uwzględnienia u. d.	Z uwzględnieniem u.d.
zaraz przyjdę	ZAA6RAAZ PZH6YX6YDEUUH	ZAA6RAAS PSHYX6DEHUH
przed	PZH6AED	PSHAET
wtorek	VTAD6RAEK	ETAO6RAEK

Rozdzielanie spółgłosek

Program S.A.M. realizując mowę na podstawie zadanego ciągu fonemów wykazuje tendencję do "sklejania" dźwięków realizowanych przez sąsiadujące ze sobą fonery, przy czym dotyczy to zarówno samogłosek jak i spółgłosek. Użycie spacji nie przeciwdziała temu sklejaniu. Przykład: "AAAA" oraz "AA AA" brzmią tak samo, jako jeden nieprzerwany dźwięk. Takie "sklejanie" jest potrzebne do prawidłowego tworzenia mowy, jest również niezbędne do realizacji śpiewu. Umożliwia łączenie i płynną wymowę spółgłoski i samogłoski, a także grup spółgłoskowych. Jednakże w licznie występujących w języku polskim zespołach spółgłoskowych zdarzają się takie pary spółgłosek, że fonemy użyte do ich dźwiękowej realizacji trzeba rozdzielić, a nie skleić. Może zachodzić potrzeba rozdzielenia takich spółgłosek, z których jedna kończy wyraz, druga zaczyna następny. Najczęściej dotyczy to jednak grup wewnątrzwyrazowych. Jaskrawym przykładem nieprawidłowego "zlewania się" fonemów w jedną całość jest połączenie "ŚĆ", jak np. w wyrazie "kość". Jeżeli ten wyraz zrealizuje się jako KAOSH*, to sekwencja SH* będzie słyszana jako jeden dźwięk. Konieczne jest, więc wytworzenie przerwy (choćby bardzo krótkiej) między SH i *.
Do realizacji takiej przerwy służy specjalny fonem Q, w rzadkich przypadkach celowe jest wywołanie nieco dłuższej przerwy za pomocą znaku -. Przykłady SAY "AAQAA" oraz SAY "AA-AA" pokazują, jak krótkie są to przerwy.

Poniżej zostaną podane przykłady wykazujące celowość rozdzielania niektórych spółgłosek:

Wyraz	Reazlizacja wyrazu bez rozdzielania spółgł.	Realizacja wyrazu z rozdzieleniem spółgł.
ściana	SH*AA6NAA	SHQ*AA&NAA
zawiść	ZAA6VIYSH*	ZAA6VIYSHQ*
kładka	KWAA6TKAA	KWAA6TQKAA
traktor	TRAXAA5KTAOR	TRAXAA5KQTAOR
radca	RAA6TTSAA	RAA6TQTSAA RAA6T-TSAA

Niektóre przypadki rozdzielenia spółgłosek zostały już uwzględnione w wyrazie podanym w punkcie 4.2.1.
Niekiedy zachodzi potrzeba rozdzielenia spółgłoski od samogłoski, dotyczy to zwłaszcza spółgłoski "t", np. "materia" bez rozdzielenia ma postać "MAATAE6RXIYAA", a z rozdzieleniem "MAAQTAE6RXIYAA". Fakt ten został również częściowo uwzględniony w wykazie.

4.2.3. O akcencie, sposobach akcentowania i przestankowaniu.

Wyniki prób syntezy mowy za pomocą komputera Commodore 64 wskazują, że prawidłowy akcent oraz właściwe przestankowanie mają fundamentalne znaczenie dla zrozumiałości mowy. Są one prawdopodobnie ważniejsze, niż prawidłowa wymowa głosek. Każdy język żywy, w tym również i język polski, zawiera dość duży nadmiar informacji. Oznacza to, że jeśli jakiś wyraz wypowiadanego tekstu nie będzie zrozumiany, to jego znaczenie może być jednak odgadnięte po wysłuchaniu całego zdania lub dłuższego fragmentu tekstu, na podstawie logicznej analizy treści. Taka analiza dokonuje się w mózgu odbiorcy automatycznie i często bezwiednie. Do prawidłowego odbierania mowy "jako całości" przyczynia się właściwy akcent (zwłaszcza zdaniowy) oraz właściwie umieszczone pauzy logiczne.

Rodzaje akcentu

Pod względem miejsca występowania wyodrębnia się akcent wyrazowy i zdaniowy. W języku polskim akcent wyrazowy przypada najczęściej na drugą sylabę od końca. W wyrazach wielosylabowych występuje dodatkowo akcent poboczny na pierwszej zgłosce. Akcent zdaniowy polega na wyróżnieniu jakiegoś wyrazu w zdaniu. Nie istnieją żadne formalne reguły dla akcentu zdaniowego, jest on ruchomy i miejsce jego postawienia zależy wyłącznie od logiki wypowiedzianych treści, od tego, któremu wyrazowi chcemy nadać największe znaczenie. Dlatego też zaprogramowanie w komputerze reguł akcentu zdaniowego jest praktycznie niemożliwe. Nie mniej jednak synteza mowy za pomocą fonemów (i tylko taka) umożliwia wprowadzenie akcentu wyrazowego do każdego konkretnego tekstu, którego treść jest z góry znana. Nie można tego zrobić w stosunku do tekstu odbieranego np. przez modem i następnie mówionego przez komputer, ponieważ treść tego tekstu jest dla komputera zmienną losową.
Pod względem sposobu otrzymywania rozróżnia się akcent "przyciskowy" i akcent "toniczny". Akcent przyciskowy polega na głośniejszym i czasem nieco dłuższym wymawianiu wyróżnionej sylaby. Akcent toniczny - na podwyższaniu lub obniżaniu tonu głosu przy jej wymawianiu. Akcent wyrazowy w języku polskim jest przyciskiem. Akcent toniczny jest używany rzadziej i to przeważnie jako akcent zdaniowy.

Sposoby uzyskiwania akcentu w programie S.A.M.

Podstawowym sposobem uzyskiwania akcentu jest umieszczenie cyfry od 1 do 8 bezpośrednio po samogłosce, na której jest zbudowana akcentowana sylaba. Sposób ten jest najodpowiedniejszy dla uzyskiwania akcentu wyrazowego. Umieszczenie cyfry 6 daje akcent bez podwyższania bądź obniżania tonu głosu, czyli przycisk. Umieszczenie cyfr od 5 do 1 realizuje akcent toniczny, przy czym im mniejsza wartość liczbowa, tym większe podwyższenie tonu głosu. Umieszczenie cyfr 7 lub 8 powoduje obniżenie tonu głosu (cyfra 8 - największe obniżenie). W języku polskim, do realizacji akcentu wyrazowego najczęściej należy użyć cyfry 6 lub rzadziej 5. Daje to niewielki, choć zwykle wystarczający efekt. W razie potrzeby, w celu nadania wypowiedzi zabarwienia emocjonalnego, można użyć innych cyfr.
Przykłady akcentowania sylab w wyrazach.

Wyraz	Realizacja bez akcentu	Realizacja z akcentem
materia	MAAQTAERXYAA	MAQTAE6RXYAA
antena	AANTAENAA	AANTAE6NAAkonieczność
KAONXYAECHNAOSHQ*	KAONXYAE6CHNAOSHQ*

Innym, bardziej radykalnym sposobem, jest przedłużenie czasu brzmienia samogłoski poprzez wielokrotne (np. podwójne) jej wypisanie. Taki sposób jest uzasadniony tylko w niektórych przypadkach, najczęściej daje on efekt przesadzony. Może być zastosowany np. przy realizacji samogłoski "u" za pomocą fonemu "w", jeżeli oczywiście ta samogłoska występuje w sylabie akcentowanej. Dodanie cyfry zwykle tu nie wystarcza. Np. słowo "matura" zrealizowane za pomocą "MAATW6RXAA" nie brzmi prawidłowo. Dopiero "MAATWWRXAA" jest zadowalające.
Akcent zdaniowy polega na wyróżnieniu jakiegoś wyrazu w zdaniu, zwykle wystarczy zastosowanie mocniejszego akcentu tonicznego w akcentowanym wyrazie. Można również zmienić czas wypowiadania tego wyrazu za pomocą rozkazu ]SP, wspomagająco mogą również działać pauzy umieszczone w odpowiednim miejscu.
Rozważmy jako przykład następujące zdanie: "Jan wyjeżdża za granicę". Możemy zaakcentować każdy z wyrazów wchodzących w skład tego zdania. Jeżeli chcemy podkreślić, że to właśnie Jan wyjeżdża, to układamy następujący ciąg fonemów:

"YAA3N VYXYAE6ZH6J*AA ZAA GRXAANXIY6TSEHUH",
Jeżeli chcemy zaakcentować fakt wyjazdu Jana wówczas piszemy:
"YAAN VYXYAE3ZH6J*AA7 ZAA GRXAANXIY6TSEHUH",
Wyróżnienie zagranicznej podróży przynosi następujący efekt:
"YAAN VYXYAE6ZH6J*AA-ZAA GRAANXIY2TSEHUH".

Akcent toniczny może być użyty również do realizacji różnych głosów nie będących mową, jak np. okrzyków, śmiechu itp. Ilustrują to przykłady:

"/HAA1 /HAA3 /HAA5AA6AA7AA8"
"AO1AO3AO5AO7AO8"
"AA7KW3W3 KW4W4W4"

Przestankowanie

Poszczególne zdania, grupy wyrazów, a nawet poszczególne wyrazy, muszą być oddzielone od siebie dłuższymi lub krótszymi pauzami. Są to pauzy logiczne, których usytuowanie i czas trwania zależą od wypowiadanych treści, a ich celem jest przede wszystkim zwiększenie zrozumiałości wypowiedzi. Pauzy logiczne są częściowo oznaczone w tekście znakami przestankowymi. Niestety, liczba potrzebnych pauz logicznych jest zwykle dużo większa, niż liczba przecinków, jakie by można postawić zgodnie z zasadami pisowni. Np. w zdaniu: "Jutro przyjdzie do mnie moja nowa narzeczona" wskazana jest pauza między "mnie" i "moja" i zdanie to powinno być wypowiedziane następująco: "Jutro przyjdzie do mnie, moja nowa narzeczona".

W programie S.A.M. do realizacji przerw służą następujące znaki:

Q	bardzo krótka przerwa
-	krótka przerwa
,	dłuższa przerwa
.	dłuższa przerwa z obniżeniem tonu głosu sylaby poprzedzającej tę przerwę
?	dłuższa przerwa z podwyższeniem tonu głosu sylaby poprzedzającej przerwę

Tempo recytacji można regulować poprzez rozkaz ]SP xx, gdzie xx jest liczbą w granicach 0-255, częściej przyjmuje się od ]SP 60 do ]SP 80.
Przykłady stosowania przerw:

"Być, albo nie być - oto jest pytanie!"
"BYX4Q*, AA6LXBAO-NXYAE5 BYX7Q*., AO40TAO5 YAE5S0T PYXTAA7NXYAE."
"Czy to jest pytanie ?"
"CHYX5 QTAO YAESQT PYXTAA7NXYAE?"

5. Realizacja śpiewu.

Śpiew uzyskuje się poprzez zmianę tonu i czasu brzmienia samogłosek występujących w śpiewanym tekście.
Do zmiany wysokości tonu można użyć rozkazu ]PI xx, lub POKE 39439, xx gdzie xx jest liczbą od 0 do 255. W praktyce przedział tych wartości jest mniejszy i wynosi od 25 do 100 (poza tym przedziałem dźwięk brzmi nienaturalnie). Regulując wysokość tonu za pomocą POKE można w miejsce xx wstawić nie tylko konkretną liczbę, ale i zmienną (indeksową lub nieindeksowaną), np. POKE 39439, K(I).
Zmiana czasu brzmienia głosek jest możliwa poprzez zmianę liczby powtarzających się samogłosek, np. LXAA, LXAAAA, LXAAAAAA (jeżeli mowa jest uzyskiwana za pomocą fonemów) lub LA, LAA, LAAAA(jeżeli mowa jest realizowana za pomocą programu RECITER).

Przykłady:

]RE : ]KN 130,130 : ]SP 70 : ]PI 62 : SAY "LAA" : ]PI 52 : SAY : "LAA" : ]PI 46 : SAY "LAA" : ]PI 37 : SAY "LAAAAAAA".

Właściwą wysokość głosu najlepiej uzyskiwać "na słuch", metodą prób i błędów, tym bardziej, że dla różnych samogłosek różne liczby określają tę samą wysokość tonu. Niestety, dokładność ustawienia częstotliwości jest (zwłaszcza dla wysokich dźwięków) ograniczona i dlatego nie wszystkie tony brzmią "czysto". Dokładniejsze dostrojenie można otrzymać zmieniając dodatkowo parametr xx rozkazem ]KN xx, yy ale program śpiewu staje się przez to bardziej skpromplikowany.
Godząc się z faktem, że komputer Commodore 64 nie może stanowić konkurencji dla Jana Kiepury, możemy posłużyć się następującą tabelą:

Samogłoska odpowiadająca	a	o	i	y	u	e
Odpowiadający fonem	AA	AO	IY	YX	W	AE
Nuta
C	62	59	54	56	55	61
C#	60	57	52	55	52	59
D	57	54	50	53	50	56
D#	55	52	47	50	47	54
E	52	49	44	47	44	52
F	50	47	42	44	42	48
F#	48	45	40	42	40	47
G	46	43	39	41	38	45
G#	44	41	36	38	36	43
A	42	39	35	36	34	41
A#	40	37	32	34	32	39
H	39	36	31	33	31	38
C	37	35	29	31	29	36

UWAGA:
Powyższa tabela jest prawdziwa tylko dla ]KN 130, 130!

Przykład 1

10 ]S.A. : ]KN 130, 130 : ]SP 70
20 ]PI 59 : SAY "DAOAO" : ]PI 56 : SAY "RXAEAE" : ]PI 44 : SAY "MI-YIY"
30 ]PI 48 : SAY "FAAAA" : ]PI 43 : SAY "SAOAOLX" : ]PI 42 : SAY "LXAAAA"
40 ]PI 31 : SAY "SIYIY" : ]PI 35 : SAY "DAOAO"

Przykład 2

10 DIM X(15), A$(15)
20 FOR I=0 TO 15 : READ X(I), A$(I) : NEXT
30 ]RE : ]KN 130,130 : ]SP 60
40 FOR I=0 TO 15 : POKE 39439, X(I) : B$=A$(I) : SAY B$ ; NEXT
50 DATA 50, SZŁAAAA, 40, DZIEE, 34, WEEEE, 38, CZKAA, 38, DOOOO, 42, LAA
60 DATA 40, SEEE, 44, CZKAA, 47, DOOOO, 49, ZIEE, 54, LOOOO, 54, NEE, 47, GOOOO
70 DATA 35, AA, 41, HAAAA, 50, HAA

Komputer Commodore 64 wykorzystuje do syntezy mowy tylko jeden generator nr 1 i tylko wtedy, gdy wykonywany jest rozkaz SAY. Oznacza to, że można wykonywać śpiew z akompaniamentem za pomocą pozostałych dwóch generatorów. Można również realizować muzykę na wszystkich trzech generatorach, jeśli w czasie gry nie będzie syntezy mowy.
Szczegółowe opisywanie programów i wyjaśnianie sposobów realizacji śpiewu z akompaniamentem przekracza założone ramy niniejszego opracowania. Należy tylko zaznaczyć, że zawsze najpierw należy uruchomić generatory akompaniujące nr 2 i nr 3, a dopiero potem wydać rozkaz SAY.

6. Synteza mowy uruchamiana językiem maszynowym.

7. Lista rozkazów muzycznych.

Możliwe jest użycie rozkazów w pełnym brzmieniu lub dwuliterowych skrótów. W skrócie rozkazu użyto przecinka, który oznacza, że następna litera musi być poprzedzona SHIFT'em.

SOUNDCLEAR lub S'O

Inicjalizuje wszystkie rejestry pamięci komputera ustawiając w nich wartości początkowe (startowe) i kasując równocześnie wszystkie poprzednie ustawienia (wyłącza wszystkie generatory, częstotliwości ustawia na wartości zerowe itp.). Inicjalizacja dotyczy SID.

VOLUME xx lub V'O xx

Ustawia głośność dla wszystkich 3 generatorów; wartość xx można zmieniać w granicach od 0 do 15, np. VOLUME 15 oznacza pełną głośność.

OSCILLATE x,yy lub O'S x,yy

Rozkaz ustawia częstotliwość yy dla generatora x. Częstotliwość powinna być podana bezpośrednio w Hercach, np. OSCILLATE 2, 1000 oznacza, że częstotliwość generatora nr 2 jest ustalona na 1000 Hz. Maksymalna wartość częstotliwości wynosi 3848 Hz. Rozkaz stanowi alternatywę wobec TUNE.

TUNE x,A$ lub T'U x,A$

Rozkaz daje inną możliwość ustalania wysokości dźwięku generowanego przez generator x. Łańcuch A$ powinien zawierać nutę zapisaną w sposób podobny, jak w instrukcji do "COMMODORE 64", z tą różnicą, że łącznik "-" powinien być pominięty. Np. TUNE 3, "D4" : TUNE 1, "F#5", generator 3 będzie grać nutę D w oktawie 4, a generator 1 - nutę Fis w oktawie 5.

ENVELOPE x,a,d,s,r lub E'N x,a,d,s,r

Rozkaz ten umożliwia formowanie obwiedni dla dźwięku z generatora x (x = 1,2,3). Znaczenie pozostałych symboli jest następujące:

a - attack - określa czas początkowego narastania amplitudy ("nabrzmiewania"); a=0-15,
d - decay - czas opadania amplitudy od momentu zakończenia fazy "attack" do momentu rozpoczęcia fazy "sustain",
s - sustain - określa wartość amplitudy generatora (głośność generowanego dźwięku) od momentu zakończenia fazy "decay" do momentu rozpoczęcia fazy "release". O czasie trwania tej fazy decyduje rozkaz PLAY,
r - release - określa czas końcowego opadania amplitudy od wartości określonej przez fazę "sustain" do zera. Faza "release", rozpoczyna się wówczas, gdy skończy się czas trwania dźwięku określony przez rozkaz PLAY lub, gdy wydany zostanie rozkaz PLAY x, OFF.

Wartości a, d, s, r można przyjmować w granicach od 0 do 15. Wartości te określają (z wyjątkiem s) czasy trwania poszczególnych faz i są szczegółowo omówione w instrukcjach podanych przy omawianiu rozkazu TUNE.

WAVE x,y (,zz) (,I) lub W'A x,y (,zz) (,I)

Rozkaz ten służy do określenia kształtu przebiegu generowanego: x oznacza numer generatora i przyjmuje wartość 1, 2, 3. Zmienna y oznacza numer kształtu fali i przyjmuje następujące wartości:

- trójkąt (piła symetryczna),
- przebieg piłozębny (piła niesymetryczna),
- prostokąt,
- szum.

Zmienna (,zz) występuje tylko wówczas, gdy generowany jest przebieg prostokątny i oznacza współczynnik wypełnienia prostokąta (impulsu prostokątnego). Przyjmuje wartość od 0 do 100 procent.

Następnym parametrem (,1) jest (są) litera (litery):

OFF - ten parametr może być zastosowany tylko w odniesieniu do generatora nr 3 (x=3). Użycie OFF powoduje niepodawanie sygnału z 3-go generatora bezpośrednio na wyjście małej częstotliwości. Generator ten może być włączony i wytwarzać jakiś przebieg, ale nie będzie on słyszany bezpośrednio. Przebieg ten jednak może być wykorzystany do innych celów, np. do modulacji jakiegoś parametru innego generatora, synchronizacji, modulacji kołowej itp.

S - generator określony przez parametr x będzie synchronizowany z innym generatorem, 1 z 3, 2 z 1, 3 z 2. Synchronizacja polega na powiązaniu dwóch przebiegów wytwarzanych przez parę generatorów za pomocą operacji logicznej and.

B - przebieg wytwarzany przez generator x (powinien być to trójkąt) jest powiązany z przebiegiem z innego generatora za pomocą modulacji kołowej (1 z 3, 2 z 1, 3 z 2).

Przykłady zastosowania instrukcji WAVE:

WAWE 2,2	generator 2 wytwarza przebieg piłozębny
WAVE 1,3,60	generator 1 wytwarza przebieg prostokątny o współczynniku wypełnienia 60%
WAVE 3,1,OFF	generator 3 wytwarza trójkąt, który jednak nie może być bezpośrednio słyszalny
WAVE 1,3,40,S	generator 1 wytwarza prostokąt o współczynniku wypełnienia 40%, który jest synchronizowany z przebiegiem generatora nr 3

PLAY x,yy (1) lub P'L x,yy (1)

Rozkaz ten powoduje włączenie generatora x, a więc ostatecznie decyduje o tym, czy dany dźwięk z tego generatora będzie słyszany, czy też nie. Drugi parametr może być liczbą yy lub może być utworzony przez litery (1).
W przypadku podstawienia za drugi parametr wartości liczbowej yy, generator x zostanie włączony na czas określony przez tą wartość. Wartość maksymalna parametru yy wynosi 65535 i oznacza grę przez około 46 sekund. Jeżeli zostanie zastosowana instrukcja PLAY z parametrem liczbowym, to program zapisany w BASIC'u zatrzymuje się aż do zakończenia gry generatora (wypełnienia czasu określonego przez ten parametr), po czym biegnie dalej. Alternatywnym rozwišzaniem jest zastosowanie parametru literowego ON i OFF. Instrukcja PLAY x, ON powoduje włączenie generatora x na czas nieokreślony (tj. aż do wyłączenia), przy czym program nie czeka na wyłączenie i biegnie dalej. Rozkaz ten stanowi, więc podstawę do gry wielogłosowej. Umożliwia również jednoczesne wykonywanie jakiegoś programu i wydawanie dźwięków.

Przykłady zastosowania instrukcji PLAY: PLAY 2, 5000 : PLAY 3, ON.
Wyłączenie generatora x następuje poprzez PLAY x, OFF.

FILTER 1,xx,yy,x (,y) (,z) lub F'I 1,xx,yy,x (,y) (,z)

Włącza filtr dla jednego lub większej liczby generatorów.

1 - określa sposób filtracji:

xx - określa częstotliwość graniczną filtru w Hercach (od 30 do 11800).
yy - określa rezonans (podbicie charakterystyki częstotliwościowej) przy częstotliwości granicznej, określonej przez parametr xx; parametr yy przyjmuje wartości od 0 (brak rezonansu) do 15 (pełny rezonans).
x,y... - może składać się z 4 cyfr rozdzielonych przecinkami (liczba cyfr nie może przekraczać 4, może być jednak mniejsza niż 4). Cyfry oznaczają numery generatorów, których przebiegi będą filtrowane. Cyfra 4 oznacza wejście "audio".

Przykłady zastosowania instrukcji FILTER:

FILTER H, 2000, 0, 1, 2 - przebiegi generowane przez generatory 1 i 2 zostaną poddane filtracji poprzez filtr górnoprzepustowy o częstotliwości granicznej 2000 Hz.
FILTER T, 1000, 15, 1, 3, 4 - przebiegi generowane przez generator 1, 3 oraz sygnał akustyczny dostarczany z zewnątrz poprzez wejście "audio" są filtrowane poprzez filtr dolnoprzepustowy o częstotliwości granicznej 1000; częstotliwość graniczna jest podbita poprzez rezonans określony maksymalną wartością (15).

Inne przykłady zastosowania opisanych rozkazów:

VOLUME 15 : ENVELOPE 1, 0, 15, 0 : WAVE 1, 2 : OSCILLATE 1, 500 : PLAY 1, 100 : PLAY 1, ON : FOR I=1 TO 1000 : OSCILLATE 1, I : PLAY 1, OFF

Przykład programu z zastosowaniem modulacji kołowej:

10 SOUNDCLEAR : VOLUME 15
20 ENVELOPE 1, 0, 15, 0 : ENVELOPE 3, 0, 0, 15, 0
30 WAVE 1, 1, R : WAVE 3, 3, 30
40 PLAY 1, ON : PLAY 3, ON
50 FOR I=1 TO 3000 STEP 100 : FOR X=1 TO 3000 STEP 50
60 OSCILLATE 3, X : NEXT : OSCILLATE 1, I : NEXT
70 SOUNDCLEAR

Przykład programu z zastosowaniem synchronizacji:

10 SOUNDCLEAR : VOLUME 15
20 ENVELOPE 1, 0, 0, 15, 0
30 WAVE 1, 3, 40, S : WAVE 3, 1, OFF
40 OSCILLATE 3, 250
50 PLAY 1, ON : PLAY 3, ON
60 FOR I=100 TO 3000 STEP 3
70 OSCILLATE 1, I
80 NEXT
90 SOUNDCLEAR

UZUPEŁNIENIA:
Częstotliwość w rozkazie OSCILLATE oraz współczynnik wypełnienia prostokąta w rozkazie WAVE nie muszą być liczbami całkowitymi. O dokładności decyduje liczba miejsc po przecinku, np. OSCILLATE 2, 432,7.

UWAGA:
W programach napisanych w BASIC'u nie należy umieszczać dodawania łańcuchów! Można oczywiście dodawać zmienne łańcuchowe:

100 PRINT A$ + B$	prawidłowo
200 PRINT "KOMPUTER " + "COMMODORE"	błędnie
300 PRINT "KOMPUTER " , "COMMODORE"	prawidłowo